خلاقیت چیست و چه اهمیتی دارد؟

تعریف خلاقیت: شاید تاکنون ده‌ها و صدها بار کلمه خلاقیت را شنیده باشید، بدون اینکه در مورد چیستی آن فکر کرده باشید. در این مقاله می‌خواهیم خلاقیت را به زبان بسیار ساده تعریف کنیم و ببینیم خلاقیت چیست و چه چیزهایی را شامل می‌شود.

اگر بخواهیم در مورد معنی لغوی خلاقیت صحبت کنیم، واژه خلاقیت از خلق کردن و آفریدن می‌آید. پس خلاقیت یعنی آفرینندگی! به عبارتی دیگر و دقیق‌تر می‌توان گفت خلاقیت یعنی توانایی ساختن یا خلق کردن چیزی جدید است. این چیز جدید می‌تواند راهکاری جدید برای حل یک مشکل، یک روش جدید برای انجام فرآیندی خاص و یا یک دستگاه جدید برای سهولت انجام برخی کارها باشد.

ولی همان‌گونه که می‌دانید خلاقیت یک واژه علوم انسانی است. از طرف دیگر می‌دانیم که واژه‌ها و اصطلاحات علوم انسانی معمولا یک تعریف مشخص و منحصربه‌فردی ندارند. بنابراین دور از انتظار نیست که خلاقیت هم مانند سایر اصطلاحات و مفاهیم علوم انسانی، یک تعریف مشخص، دقیق و منحصربه‌فرد نداشته باشد. به همین دلیل هریک از صاحب‌نظران جنبه خاصی از خلاقیت را مد نظر گرفته و براساس آن تعریف خود را ارائه نموده‌اند.

از تعریف خلاقیت به مفهوم خلاقیت برسیم

اگر تعاریفی که از خلاقیت شده را لیست کنیم، به ده‌ها مورد می‌رسد. مسلما بخاطرسپاری این تعداد تعریف از یک واژه بسیار مشکل و حتی غیرممکن است. درواقع اصلا نیازی به این کار هم نیست. پس چه باید بکنیم؟

راه موثرتر درک مفهوم خلاقیت است. ازاین‌رو به جای اینکه به دنبال یافتن یک تعریف کامل و در واقع جامع و مانع برای این واژه باشیم،‌ باید سعی کنیم مفهوم آن را درک کنیم. برای درک کامل مفهوم خلاقیت هم لازم است تعداد زیادی از تعاریف را مرور کرد. ولی همان‌طور که گفتم، در این مقاله نمی‌خواهم مسئله را خیلی پیچیده کنم. به عکس بیشتر می‌خواهم به زبان ساده کلیاتی از مفهوم و تعریف خلاقیت را یاد بگیریم، تا شاید بتوانیم از این مهارت خدادادی بیش از پیش در امور مختلف روزمره زندگی‌مان استفاده کنیم. در مقالات دیگر مرتبط با خلاقیت سعی کردم از زوایای دیگری به این موضوع بپردازم تا بیشتر با این توانایی بشر آشنا شویم. 

در ادامه این مقاله و برای رسیدن به درک بهتری از خلاقیت، بیایید یکی از تعاریف نسبتا کامل خلاقیت را در نظر بگیریم و آن را از جنبه‌های مختلف تحلیل کنیم. مثل تعریف زیر:

خلاقیت یعنی توانایی تولید ایده‌ها و راه‌حل‌های متعدد، جدید و مناسب برای حل مسائل و مشکلات

این تعریف خلاقیت ضمن ساده بودن، ویژگی‌های مهم آن را نیز بازگو می‌کند. این تعریف از چند قسمت تشکیل شده است:

1. یک مسئله یا مشکلی پیش آمده که می‌خواهیم آن را حل کنیم. 
2. برای حل کردن آن اقدام به تولید تعداد زیادی ایده می‌کنیم.
3. سعی می‌کنیم ایده‌های تولید شده جدید باشند (قبلا برای چنین مشکلی، این ایده‌ها ارائه نشده باشند).
4. ایده‌های تولیدی برای حل مسئله مورد نظر مناسب باشند و بتوان با انتخاب یک یا چند مورد از بهترین ایده‌ها، نسبت به حل مسئله اقدام نمود.

البته بدیهی است که برای حل مسئله باید به مهارت حل مسئله مجهز بود! بنابراین مطالعه این مقاله هم کمک کننده خواهد بود.

برای درک بهتر مفهوم خلاقیت و کارآیی آن در حل مسائل توصیه می‌کنم مقاله چرا خلاقیت و نوآوری؟ چه ضرورتی دارد که فرد خلاقی باشیم؟را هم مطالعه کنید.

حل خلاقانه مسئله چه تفاوتی با حل معمول مسائل دارد؟

فارغ از مبحث خلاقیت و تعریف بالا، به‌طور کلی، هر فرد وقتی در زندگی با مشکل و مسئله‌ای روبرو می‌شود، سعی می‌کند راه‌حل مناسبی برای آن پیدا کند. این راه‌حل معمولا یک روش منطقی و معمول است که تقریبا همه مردم از آن برای مسئله مشابه استفاده می‌کنند. ولی وقتی پای خلاقیت به میان می‌آید، موضوع کمی فرق می‌کند. همان‌گونه که در تعریف بالا ذکر کردم، افراد خلاق به یک راه‌حل بسنده نمی‌کنند، حتی اگر آن راه‌حل کاملا منطقی و مناسب مسئله مورد نظر باشد. پس چکار می‌کنند؟!

افراد خلاق دارای توانایی هستند که می‌توانند مسئله را از جنبه‌های مختلف بررسی کنند و در مدت کوتاهی ایده‌ها و راه‌حل‌های متعددی پیشنهاد کنند که بسیاری از آن‌ها تازگی دارند و قبلا کسی برای حل این مسئله آن ایده‌ها را به‌کار نبرده است. 

ممکن است بعضی از این ایده‌ها غیرمنطقی و یا غیرعملی به نظر برسند، ولی فرد خلاق با نگرش خلاقانه خود به موضوع، با تغییر و ترکیب این ایده‌های به ظاهر غیرمنطقی، راه‌حل یا راه‌حل‌هایی را ارئه می‌دهد که بسیار کارساز هستند. به همین دلیل فرد خلاق با ذهن پویایی که دارد بسیار بهتر و موثرتر از روش معمول، مشکل را حل می‌کند.

چند نکته مهم در مورد چیستی خلاقیت

بسیاری از مردم برداشت‌های و تصورات نادرستی از خلاقیت دارند. این برداشت‌ها باعث شده که آنها خلاقیت را موضوعی پیچیده و دست‌نیافتی تصور کنند. در زیر سه خصوصیت از خلاقیت ارائه شده که در صورت توجه به آن‌ها می‌توان بیشتر با مقوله خلاقیت آشنا و مانوس شد:

1. خلاقیت مختص افراد خاص نیست و همه مردم دارای این توانایی هستند. گرچه سطح آن در افراد مختلف متفاوت است. در واقع خلاقیت چیز عجیب و غریبی نیست، بلکه یکی از خصوصیات و توانایی‌های بشر است و ما حتی برخی اوقات بدون آن که شناختی از خلاقیت داشته باشیم، در حل مسائل‌مان از آن استفاده می‌کنیم.

2. خلاقیت یک مهارت اکتسابی و قابل یادگیری است. افراد با هر سطحی از خلاقیت، قادر به فراگیری و ارتقاء سطح خلاقیت خود هستند.

3. خلاقیت منحصر به امور و فعالیت‌های خاص نیست. بعضی از مردم خلاقیت را منحصر به فعالیت‌های هنری می‌دانند. برخی نیز آن را مختص فعالیت‌های سطح بالا و اختراع و اکتشاف می‌دانند. در صورتی که کاربرد خلاقیت بسیار گسترده‌تر از اینها بوده و شما می‌توانید از آن در کارها و مسائل کوچک زندگی روزمره تا مسائل بسیار پیچیده علمی و در سطح جهانی استفاده نمایید.

مثال‌هایی برای درک بهتر مفهوم خلاقیت

برای روشن‌تر شدن موضوع و رسیدن به تعریف خلاقیت در زیر دو مثال آورده‌ام. اولی مسئله بسیار ساده‌ای که در یک روستا اتفاق افتاده و دومی یک موضوع ظاهرا مهم در سطح جهانی! توجه داشته باشیم که در اینجا اصلا صحت و سقم این دو موضوع مورد نظر ما نیست، بلکه فقط برای آشنایی عملی با خلاقیت مطرح می‌شود.

مثال اول: الاغ و چاه

در روستایی از بد حادثه الاغی به درون چاهی متروک سقوط می‌کند. عمق چاه زیاد بود و دسترسی به الاغ سخت. اهالی دور هم جمع شدند تا چاره‌ای بیندیشند. هر یک راه حلی دادند.

یکی گفت: چند نفر برویم داخل چاه و الاغ را بلند کنیم و به بیرون از چاه هدایتش کنیم.
دیگری گفت: می‌توانیم دور کمر الاغ طنابی ببندیم و آن را بالا بکشیم.
سومی گفت: اطراف چاه را بکنیم و یک سطح شیب‌دار درست کنیم تا الاغ از طریق آن بیرون بیاید (یک نظر نسبتا متفاوت و خلاقانه!).

ولی چاه بسیار عمیق بود و الاغ بسیار سنگین و بنابراین هیچ‌کدام از ایده‌ها عملی نبود. روستائیان وقتی دیدند به‌هیچ طریقی نمی‌توانند الاغ را از چاه بیرون بیاورند، برخلاف میل‌شان، تصمیم گرفتند الاغ را زنده‌به‌گور کنند تا زودتر بمیرد و بیشتر از این زجر نکشد. هریک بیلی آوردند و با ناراحتی شروع کردند به پر کردن چاه. اما وقتی خاک‌ها روی الاغ می‌ریخت، او خاک‌های روی بدنش را می‌تکاند و زیر پایش می‌ریخت و وقتی خاک زیر پایش بالا می‌آمد سعی می‌کرد روی خاک‌ها بایستد. روستائیان هر چه بیشتر خاک ریختند، الاغ بالاتر آمد و بالاخره در برابر چشمان حیرت زده روستائیان الاغ بدون مشکل خاصی از چاه بیرون آمد!

مثال دوم: ناسا و مشکل خودکار 

وقتی ناسا برنامه فرستادن فضانوردان به فضا را آغاز کرد، با مشکل کوچکی روبرو شد. صرف نظر از اینکه این داستان چقدر واقعیت دارد و یا ندارد، مثال خوبی برای درک بهتر مفهوم خلاقیت است. بنابراین به ادامه داستان توجه نمایید:

آن‌ها دریافتند که خودکارهای موجود، در فضای کار نمی‌کنند. به‌دلیل عدم وجود جاذبه در فضا جوهر خودکار به سمت پایین جریان نمی‌یابد و روی سطح کاغذ نمی‌ریزد.

ناسا برای حل این مشکل با شرکت مشاورین اندرسون قرارداد بست. تحقیقات بیش از یک دهه طول کشید، 12 میلیون دلار صرف شد و در نهایت آن‌ها خودکاری طراحی کردند که در محیط بدون جاذبه می‌نوشت، زیر آب کار می‌کرد، روی هر سطحی حتی کریستال نیز می‌نوشت و از دمای زیر صفر تا 300 درجه سانتیگراد بالای صفر کار می‌کرد. 

روس‌ها نیز در هنگان اعزام فضانوردان به فضا با چنین مشکلی روبرو شدند ولی آن‌ها راه‌حل ساده‌تری داشتند: 

آن‌ها از مداد استفاده کردند! (به همین سادگی)

حل مسئله با استفاده از دو دیدگاه مختلف

در واقع در دو کشور آمریکا و شوروی سابق از دو دیدگاه و روش مختلف برای حل این مساله استفاده کردند: 

در آمریکا تمرکز روی راه‌حل (نوشتن در فضا با خودکار) بود. می‌خواستند خودکاری اختراع کنند که در شرایط بدون جاذبه بنویسد. ولی در شوروی تمرکز اصلی روی مشکل (نوشتن در فضا) بود و مهم نبود که این وسیله از جنس خودکار باشد، مداد باشد و یا حتی زغال باشد. مهم رفع مشکل و رسیدن به هدف، یعنی نوشتن در فضا بود.

 همه ما در زندگی روزمره خودمان با مسائل و مشکلات متعددی رویرو می‌شویم. حتی شاید بتوان گفت زندگی یعنی حل مسئله! از طرف دیگر اگر کمی دقت کنیم متوجه می‌شویم که کیفیت زندگی اغلب افراد به طور مستقیم یا غیرمستقیم، به توانایی آن‌ها در حل مسئله مربوط می‌شود. بنابراین اگر خواهان زندگی با کیفیت بالا و متفاوت هستیم باید از این ابزار کارآمد نهایت استفاده را ببریم. باید با مجهز شدن به مهارت خلاقیت نسبت به حل خلاقانه مسائل خود اقدام کنیم.

در دو مثال فوق دیدیم که خلاقیت ساده‌تر از آن است که فکر می‌کنیم. فقط باید باور داشته باشیم که همه ما این توانایی خدادادی را داریم و با کمی تفکر و تغییر نگرش در برخورد با مسائل می‌توانیم به راحتی ایده‌های بکر و راه‌حل‌های منحصر به فردی برای مسائل و مشکلات پیدا کینم.

استفاده از تکنیک‌های خلاقیت

فراتر از این مقاله شما می‌توانید با مطالعه و یادگیری تکنیک‌های خلاقیت هم اشراف بیشتری نسبت به مفهوم و تعریف خلاقیت برسید و هم با استفاده از این تکنیک‌ها مسائل‌تان را به راحتی حل کنید. تکنیک‌هایی مثل تکنیک طوفان فکری، تکنیک شش کلاه تفکر، تکنیک چرا، تکنیک اسکمپر و سایر تکنیک‌ها.

شما در مورد خلاقیت چگونه فکر می‌کنید؟ آیا بهتر نیست در مواجهه با مسائل خرد و کلان زندگی، کمی متفاوت‌تر فکر کنیم و به راه‌حل‌های معمول و کلیشه‌ای اکتفا نکنیم؟  

با ما در ارتباط باشید!

آیا تجربه یا نکته قابل ذکری در مورد خلاقیت دارید؟ 

آیا سوال و ابهامی در این مورد برایتان پیش آمده است؟

در این صورت حتما آن‌ها را در قسمت دیدگاه‌ها (پایین همین صفحه) با ما به اشتراک بگذارید.