کودکان پس از پشت سر گذاشتن مرحله حسی-حرکتی به مرحله «پیش عملیاتی» وارد می‌شوند. این مرحله تا سن 6 یا 7 سالگی کودک ادامه دارد. منظور از عبارت «پیش عملیاتی» این است که در این مرحله هنوز کودک قادر به فعالیت‌های پیچیده ذهنی نیست. گرچه به شدت مستعد رشد و توسعه خلاقیت است. بنابراین والدین و مربیان کودک باید از این پتانسیل پرورش کودکانی خلاق و توانمند نهایت استفاده را بکنند.
مرحله پیش عملیاتی (Preoperational Stage) در نظریه رشد شناختی ژان پیاژه، به دوره‌ای از رشد ذهنی کودکان اشاره دارد که از حدود ۲ تا ۷ سالگی رخ می‌دهد. این مرحله به عنوان دوره‌ای شناخته می‌شود که در آن کودک به تدریج از تفکر حسی-حرکتی خارج شده و به تفکر نمادی و استفاده از زبان برای بیان تجربیات و افکار خود می‌پردازد. در این مرحله، کودکان می‌توانند از نمادها، مانند کلمات و تصاویر، برای بازنمایی اشیا و ایده‌ها استفاده کنند. اما هنوز قادر به انجام عملیات ذهنی پیچیده‌ای مانند استدلال منطقی نیستند.
درمرحله پیش عملیاتی کودکان ویژگی‌های خاصی از رشد شناختی را نشان می‌دهند که شامل موارد زیر می‌شود:
خودمحوری (Egocentrism): در این مرحله، کودکان توانایی درک دیدگاه‌های دیگران را به طور کامل ندارند و تصور می‌کنند که همه افراد همان دیدگاهی را دارند که آنها دارند. به عنوان مثال، یک کودک در این سن ممکن است فکر کند که همه افراد همان چیزی را که او می‌بیند، می‌بینند.
فراگیری زبان: یکی از مهمترین دستاوردهای این مرحله، توسعه زبان است. کودکان در این دوره به سرعت دایره واژگان خود را گسترش می‌دهند و از زبان به عنوان ابزاری برای برقراری ارتباط و بازنمایی جهان استفاده می‌کنند.
فکر جادویی (Magical Thinking): کودکان در دوره پیش عملیاتی تمایل دارند به شکل جادویی و خیالی به جهان نگاه کنند. آنها ممکن است باور داشته باشند که افکار و خواسته‌هایشان می‌تواند بر رویدادها تأثیر بگذارد.
عدم درک پایداری شیء (Lack of Conservation): در این مرحله، کودکان هنوز قادر به درک مفهوم پایداری شیء نیستند. برای مثال، اگر آبی از یک لیوان به لیوان دیگری با شکل متفاوت ریخته شود، کودک ممکن است فکر کند که مقدار آب تغییر کرده است، زیرا شکل لیوان تغییر کرده است.
مقداری مساوی شیر (و یا یک مایع رنگی) را در دو لیوان پهن و کوتاه بریزید. سپس در جلوی چشمان کودک، همه شیر درون یکی از لیوان‌ها را در یک لیوان بلند و باریک بریزید. بدیهی است که ارتفاع شیر در این لیوان بیشتر خواهد بود. حال اگر از کودک در مورد میزان شیر درون لیوان‌ها بپرسید، خواهد گفت که مقدار شیر درون لیوان بلند و باریک بیشتر از لیوان پهن و کوتاه است.
افراد بالغ با این استدلال که به مقدار شیر اولیه چیزی اضافه و یا کم نشده، محتوای هر دو لیوان را مساوی می‌دانند، ولی استدلال کودکان متفاوت از استدلال بزرگسالان است و همان گونه که ذکر شد آنها بیشتر به ظاهر چیزها توجه دارند تا به استدلال منطقی. با استدلال کودک، اگر ارتفاع شیر در لیوان باریک بیشتر از لیوان پهن است، پس مقدار شیر در لیوان باریک بیشتر است.
علاوه بر این، کودکان در مرحله پیش عملیاتی نمی‌توانند در یک لحظه به بیش از یک موضوع متمرکز شوند. برای مثال اگر با خمیر بازی دو گلوله کاملا مشابه و هم اندازه درست کنید و به کودک نشان دهید، کودک هم اندازه بودن گلوله‌ها را تایید خواهد کرد. حال اگر جلوی چشمان او یکی از گلوله‌ها را بردارید و آن را به شکل یک لوله درآورید و از کودک در مورد اندازه آنها سوال کنید، میزان خمیر لوله را بیشتر از گلوله اعلام خواهد کرد. زیرا طول شکل لوله بیشتر از طول گلوله است.
کودکان در این سنین هنوز مفهوم ابقای کمّیت را نمی‌دانند. به همین دلیل آنها نمی‌دانند وقتی ظاهر چیزی عوض می‌شود، مقدار آن تغییری نمی‌کند. قضاوت آنها بر اساس شکل ظاهری اشیا است و همچنین آنها نمی‌توانند تغییرات طول و عرض را هم زمان مورد تفکر و قضاوت قرار دهند. بنابراین قضاوت آنها بستگی به بعدی خواهد داشت که نظر آنها را بیشتر جلب کرده است.
شناخت و درک ویژگی‌های مرحله پیش عملیاتی برای والدین و مربیان کودک بسیار حیاتی است. این آگاهی به آنها کمک می‌کند تا روش‌های تربیتی و آموزشی مناسبی را اتخاذ کنند که با نیازها و توانایی‌های شناختی کودک در این دوره سازگار باشد.
ارتباط مؤثرتر با کودک: با درک این که کودکان در این سن نمی‌توانند به طور کامل دیدگاه‌های دیگران را درک کنند، والدین و مربیان می‌توانند در ارتباطات خود با کودکان صبورتر باشند و از آنها انتظار نداشته باشند که همانند بزرگسالان به مسائل نگاه کنند.
تشویق به بازی‌های نمادین: بازی‌های نمادین در این مرحله اهمیت زیادی دارند. این بازی‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا مهارت‌های زبانی و شناختی خود را تقویت کنند. همچنین به آنها اجازه می‌دهند تا احساسات و تجربیات خود را از طریق بازی بازنمایی کنند.
تسهیل یادگیری از طریق تجربه: کودکان در مرحله پیش عملیاتی نیاز دارند تا از طریق تجربه‌های عینی و عملی یاد بگیرند. این به معنای آن است که مربیان و والدین باید فعالیت‌هایی را طراحی کنند که به کودکان اجازه می‌دهد مفاهیم را از طریق تجربه‌های واقعی درک کنند.
مرحله پیش عملیاتی با چالش‌هایی همراه است که والدین و مربیان باید به آنها آگاه باشند و راه‌حل‌های مناسبی برای آنها بیابند.
غلبه بر خودمحوری: یکی از چالش‌های بزرگ در این مرحله، خودمحوری کودکان است. والدین و مربیان می‌توانند از طریق بازی‌ها و فعالیت‌هایی که نیاز به همکاری و مشارکت دارند، به کودکان کمک کنند تا به تدریج دیدگاه‌های دیگران را درک کنند.
مقابله با فکر جادویی: اگرچه فکر جادویی بخشی طبیعی از این مرحله است، اما والدین و مربیان باید به کودکان کمک کنند تا به تدریج واقعیت را از خیال تفکیک کنند. این کار می‌تواند از طریق توضیحات ساده و تجربه‌های واقعی انجام شود.
حمایت از یادگیری پایداری شیء: برای کمک به کودکان در درک مفهوم پایداری شیء، والدین و مربیان می‌توانند از فعالیت‌ها و بازی‌هایی استفاده کنند که تغییرات شکلی در اشیا را نشان می‌دهد و به کودکان کمک می‌کند تا بفهمند که مقدار یا حجم یک شیء با تغییر شکل آن تغییر نمی‌کند.
محیطی که کودک در آن رشد می‌کند، نقش مهمی در توسعه شناختی او دارد. والدین و مربیان باید محیطی فراهم کنند که تحریک‌کننده و غنی از تجربه‌های یادگیری باشد.
فضای بازی و یادگیری: ایجاد فضایی که کودکان بتوانند به طور فعال در آن بازی کنند و یاد بگیرند بسیار مهم است. این فضا باید شامل اسباب‌بازی‌ها و مواد آموزشی باشد که به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های زبانی و شناختی خود را تقویت کنند.
استفاده از داستان‌ها و کتاب‌ها: داستان‌ها و کتاب‌ها ابزارهای بسیار مؤثری برای توسعه زبان و تفکر نمادی در کودکان هستند. والدین و مربیان باید زمانی را برای خواندن کتاب‌ها و داستان‌ها با کودکان اختصاص دهند. در خلال خواندن کتاب فرصت‌های خوبی برای گفتگو و سوال پاسخ به دست می‌آید.
تشویق به فعالیت‌های خلاقانه: فعالیت‌های هنری و خلاقانه مانند نقاشی، موسیقی و نمایش بازی می‌توانند به کودکان کمک کنند تا افکار و احساسات خود را به شیوه‌های مختلف بیان کنند و همچنین به توسعه تفکر نمادی و خلاقیت آنها کمک می‌کنند.
در دوره پیش عملیاتی (۲ تا ۷ سالگی)، کودکان به شدت مستعد پرورش خلاقیت هستند. این دوره زمانی است که ذهن کودک به سرعت در حال رشد است و ظرفیت‌های تخیل و بازی‌های نمادین به اوج خود می‌رسند. چند دلیلی که این دوره را مناسب برای پرورش خلاقیت کودکان می‌کند، عبارتند از:
کودکان در این مرحله از بازی‌های نمادین و نقش‌بازی استفاده می‌کنند. آنها می‌توانند یک شیء را به عنوان نمادی برای شیء دیگری تصور کنند، مثلاً یک چوب را به عنوان اسب فرض کنند. این نوع بازی‌ها نشان‌دهنده تخیل خلاق کودک است.
کودکان در این دوره هنوز به محدودیت‌های منطقی و قوانین سخت‌گیرانه دنیای واقعی وابسته نیستند. آنها آزادانه می‌توانند از دنیای واقعی جدا شوند و سناریوهای خیالی خلق کنند.
بازی‌های آزاد و خلاقانه به کودک این امکان را می‌دهد که مفاهیم جدید را از طریق تجربه و آزمایش بیاموزد. این نوع بازی‌ها، کودک را تشویق می‌کنند تا راه‌حل‌های جدید و نوآورانه برای چالش‌های پیش‌رو پیدا کند.
کودکان در این سن بیشتر به شهود و تجربیات حسی خود متکی هستند تا منطق. این نوع تفکر شهودی می‌تواند زمینه‌ای برای خلاقیت در حل مسائل و تفکر نوآورانه فراهم کند.
در این دوره، کودکان به دلیل نبود محدودیت‌های ذهنی و اجتماعی، به راحتی ایده‌ها و احساسات خود را از طریق نقاشی، داستان‌سرایی، و بازی‌های خلاقانه ابراز می‌کنند.
با توجه به این ویژگی‌ها، دوره پیش عملیاتی زمان بسیار مناسبی برای پرورش خلاقیت در کودکان است. فعالیت‌های هنری، بازی‌های خلاقانه، داستان‌سرایی و نقش‌آفرینی می‌توانند ابزارهای مؤثری برای تقویت این توانایی در کودکان باشند.
مرحله پیش عملیاتی یکی از مهمترین دوره‌های رشد شناختی کودکان است که در آن تغییرات بسیاری در تفکر و یادگیری آنها رخ می‌دهد. والدین و مربیان باید با درک ویژگی‌ها و چالش‌های این مرحله، محیطی فراهم کنند که مناسب با نیازهای شناختی کودکان باشد. این آگاهی و توجه به نیازهای کودکان در این مرحله می‌تواند به آنها کمک کند تا مهارت‌های شناختی، زبانی و اجتماعی خود را به بهترین نحو ممکن توسعه دهند و برای مراحل بعدی زندگی آمادگی پیدا کنند.
همچنین در مرحله پیش‌عملیاتی، کودکان با تخیل قوی، رهایی از محدودیت‌های واقعی و تجربه و یادگیری از طریق باز، به طور طبیعی مستعد پرورش خلاقیت هستند و این دوره فرصتی طلایی برای تقویت خلاقیت، نوآوری و ایده‌پردازی در آن‌هاست.
با توجه به مطالب که ذکر شد، مرحله پیش عملیاتی مهمترین دوره رشد شناختی کودکان است و نقش تعیین کننده‌ای در شکل‌گیری شخصیت آینده کودکان دارد. بنابراین ضروریست والدین و مربیان کودک توجه بیشتری نسبت به این دوره از زندگی کودکان داشته باشند تا کودکانی توانمند و خلاق تحویل جامعه دهند.
***
تجربه عملی شما والدین و مربیان عزیز در این زمینه چیست؟ آیا درک و رفتار فرزندان و کودکان شما در سنین مهد کودک و پیش‌دبستانی با مرحله پیش عملیاتی انطباق دارد؟
لطفا تجربیات و نظرات خود در مورد موضوع مقاله را در پایین همین صفحه با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید. سپاس!
دوره آموزش جامع تربیت مربی پرورش کودکان خلاق یک برنامه آموزشی کامل و عملی است که برای معلمان و مربیان کودک طراحی شده است. کادر آموزشی مهدکودک‌ها و مدارس با شرکت در این وبینار به مربی حرفه‌ای در زمینه تربیت کودکان خلاق تبدیل می‌شوند.
4 دیدگاه برای “مرحله پیش عملیاتی دومین مرحله رشد ذهنی کودکان ”
عالی عالی بود واقعا… خیلی ساده و راحت توضیح دادین
سپاس. موفق باشید.
سلام خیلی عالی توضیح دادید کاشکی می شد با شما ارتباط تلفنی برقرار کرد
سلام، ممنون از لطف!
خوشحالم که براتون مفید بوده.