تکنیک نمودار استخوان ماهی

تکنیک استخوان ماهی چیست؟

تکنیک استخوان ماهی یا نمودار استخوان ماهی (Fishbone diagram) یکی از تکنیک‌های مهم خلاقیت، ایده‌پردازی و حل مسئله است. این تکنیک یکی از ابزارهای مهم در تحلیل علل و عوامل مشکلات است. تکنیک استخوان ماهی به منظور شناسایی و دسته‌بندی عوامل مختلفی که می‌توانند به بروز یک مشکل یا مسئله منجر شوند، طراحی شده است. با استفاده از این تکنیک، تیم‌ها و سازمان‌ها می‌توانند به شکلی ساختاریافته به بررسی مشکلات پرداخته و راه‌حل‌های موثرتری پیدا کنند. نمودار استخوان ماهی به‌ویژه در فرایندهای کیفیت و مدیریت پروژه‌ها کاربرد گسترده‌ای دارد.

ابداع‌کننده این تکنیک «پروفسور کائورو ایشیکاوا» از دانشگاه توکیو است. به همین دلیل تکنیک نمودار استخوان ماهی را گاهی با عنوان «نمودار ایشیکاوا» (Ishikawa Diagram) هم نام می‌برند. این روش یک تکنیک گروهی است ولی به‌صورت انفرادی هم می‌توان از آن استفاده کرد.

تاریخچه و خاستگاه تکنیک

تکنیک نمودار استخوان ماهی توسط دکتر کائورو ایشیکاوا، یکی از پیشگامان مدیریت کیفیت در ژاپن، در دهه 1960 ابداع شد. دکتر ایشیکاوا با طراحی این ابزار، قصد داشت راهی ساده و موثر برای تحلیل علل ریشه‌ای مشکلات در اختیار تیم‌های کاری قرار دهد. این تکنیک به سرعت در بین سازمان‌های ژاپنی و سپس در سطح جهانی به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی مدیریت کیفیت و حل مسائل شناخته شد. امروزه نمودار ایشیکاوا یکی از ابزارهای استاندارد در مدیریت کیفیت و بهبود فرایندها محسوب می‌شود.

دلیل نام‌گذاری این روش به «نمودار استخوان ماهی» مربوط به تصویری می‌شود که بعد از ثبت مسئله و علل پدید آمدن آن، به‌وجود می‌آید.

اجزای نمودار استخوان ماهی

سر: در این تکنیک، ابتدا دایره‌ای در سمت راست کاغذ رسم می‌شود و مسئله درون این دایره نوشته می‌‌شود. در واقع در قسمت سر ماهی مشکل یا مسئله‌ای است که باید تحلیل شود.

استخوان‌های اصلی: سپس یک خط مستقیم به سمت چپ کشیده می‌‌شود. گام بعدی رسم شاخه‌هایی با زاویه 45 درجه روی خط مستقیم است. هریک از این شاخه‌ها مربوط به یکی از علل مسئله است که روی آن ثبت می‌شود.

استخوان‌های فرعی: اگر لازم باشد از این شاخه ها، شاخه‌های فرعی برای ثبت علل فرعی هم رسم می‌شود.

در کل دایره، خط مستقیم و شاخه‌های خارج‌شده از آن تصویری شبیه ستون فقرات ماهی را به وجود می‌آورند.

عللی که مسئله را به وجود آورده‌اند و روی شاخه‌های اصلی و فرعی نوشته می‌شود، معمولاً از طریق توفان فکری به دست می‌آید. برای سیستمی کردن حل مسئله، عللی که از حداقل پیچیدگی برخوردارند، در شاخه‌های سمت دم ثبت می‌شوند. سپس علت‌های با پیچیدگی بیشتر در شاخه‌های جلوتر ثبت می‌گردد. به‌طوری که علل از کمترین پیچیدگی به بیش‌ترین پیچیدگی به‌ترتیب از دم تا سر ماهی نوشته می‌شوند.